Đôi nét lược sử Giáo Phận Hưng Hóa
I. ĐÔI NÉT VỀ GIÁO PHẬN HƯNG HOÁ
Giáo phận Hưng Hoá được thành lập năm 1985 dưới thời Đức Giáo Hoàng LÊ-Ô XIII, với tên gọi là Giáo phận ĐOÀi, Đức Cha Lộc người Pháp làm Giám Mục tiên khởi (1895-1938), tiếp đến là hai giám mục người Pháp: Đức Cha Vạn (1938-1943) và Đức Cha Kim (1946-1960). Ngày 24 tháng 11 năm 1960, Toà Thánh thiết lập Hàng Giáo Phẩm Việt Nam, đồng thời nâng Giáo phận Tông Toà Hưng Hoá lên hàng Giáo phận Chính Toà và đặt đức Cha Giuse Phan Thế Hinh (1960-1985). Kế vị ngài là Đức Cha Phêrô Nguyễn Huy Quang làm Giám mục Chính toà đầu tiên (1985-1989); sau đó là Đức Cha Giuse Nguyễn Phụng Hiểu (1991-1992). Năm 1924, Giáo phận Đoài được đổi tên thành Giáo phận Hưng Hoá. Như thế, tính đến năm 1992 Giáo phận Hưng Hoá có sáu giám mục: ba vị người Pháp và ba vị người Việt. Vị giám mục thứ bảy là Đức Cha Antôn Vũ Huy Chương, được Đức Giáo Hoàng Gioan Phaolô II ký Tông sắc bổ nhiệm ngày 05/08/2003, sau hơn 11 năm trống ngôi.
Nằm ở Phía Tây Bắc Việt Nam, Giáo phận Hưng Hoá trải rộng trên địa bàn 10 tỉnh, với diện tích khoảng 54.500 km2 và trên 200.000 giáo dân.
- Tỉnh Hà Tây: nơi có Toà giám mục và Nhà thờ Chính toà, có khoảng 20.000 giáo dân.
- Tỉnh Phú Thọ: nơi tập trung nhiều giáo dân nhất, trên 100.000.
- Tỉnh Yên Bái: khoảng 45.000 giáo dân
- Tỉnh Lào Cai: giáp với Trung Quốc, khoảng 10.000 giáo dân.
- Tỉnh Tuyên Quang: có khoảng 14.000 giáo dân
- Tỉnh Hà Giang: trên 1000 giáo dân.
- Tỉnh Hoà Bình: 5000 giáo dân, mới được phục hồi năm 2002, sau 56 năm không có một hoạt động tôn giáo nào.
- Ba tỉnh Sơn La, Lai Châu và Điện Biên: có khoảng 5000 giáo dân, nhưng chưa có điều kiện sinh hoạt tôn giáo bình thường.
Nhìn chung, các tỉnh Tây Bắc Việt Nam có địa hình đồi núi hiểm trở, nền kinh tế khó phát triển. Tuy nhiên, trong trong các tỉnh này có nhiều di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh như: Đền Hùng, Thuỷ Điện Hoà Bình, Núi Ba Vì, Chùa Tây Phương, Sapa...
Hiện nay, với trên 200.000 giáo dân trong tổng số dân gần 8.000.000 người, Giáo phận Hưng Hoá chiếm tỷ lệ 3,5% dân số, với 30 linh mục, trong đó có 2 linh mục đang tu nghiệp tại Pháp; 35 chủng sinh, 127 tu sĩ dòng Mến Thánh Giá, khoảng 100 tu sinh nam và trên 100 tu sinh nữ; có 70 giáo xứ và hơn 400 họ đạo, sinh hoạt trong 7 giáo hạt… Dân chúng đa số làm nông-lâm nghiệp. Số ít còn lại làm nghề tiểu –thủ - công nghiệp.
Toà Giám Mục Hưng Hoá trước đây, từ năm 1985-1950 được đặt tại tỉnh Hưng Hoá (nay chỉ là một thị trấn thuộc huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ), nhưng từ ngày 02/05/1950, vì lý do chiến tranh tàn phá, Toà Giám Mục phải di dời về tỉnh Sơn Tây (nay thuộc thị xã Sơn Tây, tỉnh Hà Tây). Trong dịp kỷ niệm 110 năm thành lập Giáo phận Hưng Hoá (1895-2005), một ngôi nhà thờ nhỏ, theo mô hình của Nhà thờ Chính Toà Hưng Hoá sẽ được xây dựng trên một phần khu đất cũ của Toà giám mục trước đây, để làm nơi thừa tự cho khoảng 100 giáo dân, và để ghi nhớ nơi đã đặt Toà Giám Mục và Nhà Thờ Chính Toà xưa kia.
Đền thánh hay trung tâm hành hương
- Pháp Trường Năm Mẫu, Gò Sói, Ðền Thánh Tử Ðạo: đều nằm chung quanh các thị xã Sơn Tây, tỉnh Hà Tây . Đài “Kính Đấng Tây Nam Tử vì đạo Thiên Chúa”, xây dựng vào năm 1940 ngay trên bãi Năm Mẫu là nơi xưa kia triều đình chém đầu các vị Chứng nhân của Hưng Hóa. Thánh linh mục Schoeffler (tên Việt Nam : Đông, bị chém ngày 01-05-1859), thánh linh mục Cornay (Tân, bị chém ngày 20-09-1837), Thầy giảng Vũ Văn Truật (người Hà Thạch, Sơn Tây, bị chém ngày 18-12-1938) v.v... đã sống và chịu chết trên mảnh đất Hưng Hóa .
- Ðền thánh Ðoàn Văn Vân: được xây cất trong khuôn viên nhà xứ Nỗ Lực, xã Thụy Vân, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ.
- Ðền Thánh Phêrô Vũ Văn Truật: được xây cất tại khuôn viên nhà xứ Hà Thạch (Kẻ Thiệc là quê hương của ngài), xã Hà Thạch, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ.
