Thành Ngữ Việt Nam

Thành Ngữ Việt Nam

Ba Que Xỏ Lá

Trong thời Pháp thuộc, có một bọn người chuyên tổ chức những "trò chơi
có thưởng". Trò chơi của bọn họ gồm một cái que và ba chiếc lá. Mỗi lá
có đính một chiếc vòng nhỏ ở cuống. Người chơi cầm cái que nhỏ xỏ vào
ba vòng này. Mỗi người chỉ được xỏ một lần. Người nào xỏ vào được một
lúc cả ba lá và nhấc được chúng lên thì được lĩnh thưởng. Ai xỏ trật,
tức xỏ không vào lá nào hoặc chỉ vào một trong ba lá, sẽ mất toi số
tiền đặt cược.

Cũng liên quan tới trò chơi này, có người kể lại cách thức chơi của
bọn chủ trò có khác chút ít. Chúng thường dùng ba que nhỏ, trong đó
chỉ có một que xỏ vào chiếc lá rồi chìa cho mọi người xem. Chúng tuyên
bố rằng nếu ai rút trúng que có chiếc lá khi chúng nắm tay lại thì
người đó trúng thưởng. Ngược lại, người chơi sẽ mất số tiền đặt cược trước.

Dù chơi theo cách thức nào đi nữa, thì bọn chủ trò vẫn có
nhiều mưu mẹo, khiến cho người chơi bao giờ cũng thua cuộc. Vì thế,
người ta mới gọi bọn chủ trò là bọn "ba que xỏ lá" với hàm ý là bọn
bịp bợm, lừa đảo, dối trá. Từ cách thức chơi thứ nhất, nhiều người cho
rằng hình thức ban đầu của "ba que xỏ lá" là "xỏ lá ba que".

Sở dĩ có sự thay đổi này là do việc đọc chệch cho thuận miệng, dễ đọc, dễ nhớ.

Thành ngữ "ba que xỏ lá" dần dần được mở rộng phạm vi xử dụng. Nó được
dùng để chỉ tất cả những hạng người lừa lọc, bịp bợm, đểu cáng.

Trong quá trình xử dụng, thành ngữ "ba que xỏ lá", được tách thành hai
vế "ba que", "xỏ lá". Các bộ phận được tách ra này đã gia nhập vào vốn
từ vựng tiếng Việt. Về ý nghĩa, các từ "ba que", "xỏ lá" được dùng
tương tự như thành ngữ "ba que xỏ lá". So sánh:

- bọn ba que
- bọn xỏ lá
- bọn ba que xỏ lá

sưu tầm

Chim Sa, Cá Lặn

Ngày nay, mọi người đều hiểu thành ngữ này là một cách nói ngoa dụ để
chỉ người đàn bà rất đẹp, giống như cách hiểu thành ngữ "hoa hờn
nguyệt thẹn", tức đẹp tới mức hoa phải hờn vì kém sắc, trăng phải thẹn
vì kém tươi. Nhưng thật ra ý nghĩa ban đầu của thành ngữ này không
phải vậy.

Trang Chu, hay thường gọi là Trang Tử, người đời Chiến Quốc học thức
rất uyên bác, không môn gì không biết. Trong sách "Nam Hoa Kinh", ông
chép rằng: Mao Tường và Lệ Cơ là hai người đàn bà đẹp, cá thấy: chìm
vào chốn hang sâu, chim thấy: bay cao (ngư kiến chi nhập thâm, điểu
kiến chi cao phi). Ý Trang Chu muốn nói rằng mọi sự trên đời đều là
tương đối, Mao Tường, Lệ Cơ tuy đẹp, song chỉ đẹp đối với người, chứ
biết đâu trông thấy họ, cá chẳng sợ mà lặn sâu, chim chẳng sợ mà bay
cao ?

Người sau hiểu khác hẳn nguyên ý ấy của Trang Chu. Sách "Thông Tục
Biên" dùng thành ngữ "trầm ngư lạc nhạn" tức "chim rơi cá chìm" để chỉ
nhan sắc người đàn bà cực đẹp.

Các nhà văn cổ điển nước ta thường viết theo ý câu ấy:

Mặn mà chìm cá rơi chim
(Hoa Tiên truyện)

hay:

Chìm đáy nước cá lờ đờ lặn
Lửng lơ trời nhạn ngẩn ngơ sa
(Cung Oán Ngâm Khúc)

Cũng cần thấy rằng thành ngữ này mang tính văn chương nhiều hơn là
tính khẩu ngữ. Nó đặc biệt được xử dụng nhiều trong văn học cổ.

sưu tầm

Châu Về Hợp Phố

Thành ngữ "châu về Hợp Phố" thường được dùng hàm ý chỉ "những cái quý
giá không mất được, sớm muộn cũng sẽ quay trở về với chủ nó".

Thành ngữ "châu về Hợp Phố" được hình thành từ điển tích Trung Quốc.
Về nguồn gốc của thành ngữ này, cụ Đào Duy Anh đã lý giải rất rõ trong
"Từ điển truyện Kiều". Ở thành ngữ "châu về Hợp Phố", "châu" là từ vốn
dùng để chỉ ngọc trai, về sau để chỉ ngọc nói chung, còn "Hợp Phố" vốn
là tên của một quận xa xưa của Giao Châu. Đây là một nơi sản xuất châu
nổi danh.

Tương truyền, ở thời Hậu Hán có tên quan thái thú tham lam, bạo tàn,
thường bắt dân lấy ngọc châu rất ngặt. Vì thế mà châu đã bỏ quận nhà
để sang quận Giao Chỉ. Cho đến khi Mạnh Thường đến thay chức Thái Thú,
ra những đạo luật mới, bỏ những tệ cũ, cho dân chúng tự do kiếm châu,
sản xuất châu, thì châu từ quận Giao Chỉ trở về quận Hợp Phố quê nhà.
Từ tích này, người ta mới dùng câu "châu về Hợp Phố" để chỉ vật quý
trở lại chốn cũ, hay nhận lại những vật quý đã mất.

Trong "Truyện Kiều", Nguyễn Du đã vận dụng thành ngữ "châu về Hợp Phố"
rất linh hoạt và tài tình:
Thoa này bắt được hư không
Biết đâu hợp phố mà mong châu về

Nhìn chung ý nghĩa của thành ngữ "châu về Hợp Phố" được xử dụng trong
tiếng Việt không có sự khác biệt so với nghĩa gốc của nó.

sưu tầm

Cáo Mượn Oai Hùm

Người VN ta thường nghe thành ngữ "Cáo mượn oai hùm" hoặc "Cáo đội lốt
hùm", là do thành ngữ "Hồ giả hổ uy" của Tàu.

Thời Chiến quốc, vua nước Sở là Hoàn Vương lấy làm lạ rằng tại sao
nhân dân miền Bắc Trung Hoa lại sợ hãi một vị đại tướng tên Chiêu Hề
Tuất như vậy. Sở Hoàn Vương bèn hỏi các đại thần trong triều xem lý do
là tại sao.

Trong số đại thần, có một người tên là Giang Ất đã mượn một câu chuyện
ngụ ngôn để giải thích cho Sở Hoàn Vương như sau:

- Tại một khu rừng kia, một con hổ bắt được một con cáo. Con cáo tức
thì làm bộ dọa nạt con hổ, nói rằng nó là sứ giả do trời sai xuống để
thống trị muôn loài thú, nếu hổ xâm phạm đến nó tất là sẽ bị trời
trừng phạt. Nếu hổ không tin, hãy đi theo nó, để xem muôn loài thú sợ
hãi nó như thế nào.

Con hổ nghe lời nói của con cáo tinh khôn, thấy cũng có lý, bèn bằng
lòng theo sau để xem có đúng như lời cáo nói không.

Quả nhiên, suốt trên đường đi, muôn loài thú thấy bóng dáng con cáo
tới đâu, cũng đều hoảng sợ chạy hết. Con hổ đâu biết là muôn loài thú
bỏ chạy, chính là vì sợ hổ, đâu phải vì sợ cáo.

Nay binh quyền của chúa công được trao trả cho Chiêu Hề Tuất, nhân dân
phương Bắc sợ hãi là sợ binh lực của chúa công chứ đâu phải sợ Chiêu
Hề Tuất.

Sự tích trên đây chép trong Quốc sách. Ý Giang Ất muốn so sánh con cáo
trong truyện với Đại tướng Chiêu Hề Tuất, so sánh nhân dân phương Bắc
với muôn loài, và so sánh con hổ với Sở Hoàn Vương, để giải thích
rằng, sở dĩ nhân dân phương Bắc sợ hãi Chiêu Hề Tuất chỉ vì Chiêu Hề
Tuất có được binh quyền do Sở Hoàn Vương trao cho mà thôi. Như vậy
nhân dân phương Bắc sợ là sợ Sở Hoàn Vương, chứ không phải là sợ Chiêu
Hề Tuất, cũng như muôn loài thú sợ là sợ con hổ chứ không phải sợ con
cáo.

Từ sự tích trên, người đời sau đã rút ra thành ngữ "Hồ giả hổ uy" (con
cáo giả cái oai con cọp) để nói về người dựa vào quyền thế địa vị của
người khác mà lên mặt, hoặc bắt nạt người cô thế .

sưu tầm