Lương tâm

LƯƠNG TÂM


Sau chuyến “Bắc hành”, mở đầu cho chuyến “Hành phương Nam” (chữ dùng của nhà thơ Nguyễn Bính), tôi lại được mời phụ trách bài “Lương tâm” trong Giáo dục Kitô Giáo. Âu cũng là duyên nợ, vì sau bài “Thử thách” tôi cũng muốn nói đến cái mà Đức Khổng Tử xưa vẫn rất coi trọng : Thiên lương (cái tính thiện hảo trời ban cho con người).

Vâng, qủa thật Lương tâm là cõi lòng (tấm lòng) tốt lành, chính trực sẵn có của con người (lương : ngay thẳng tốt lành ; tâm : trái tim, cõi lòng). Đó là tiếng nói phát xuất tự đáy lòng như một lề luật mà không phải do bản thân tự đặt ra, nhưng vẫn luôn nhắc nhở mình phải tuân theo (“Tiếng nói ấy vang lên rất đúng lúc, kêu gọi con người phải yêu mến và thi hành điều thiện cũng như tránh điều ác” – Hc Mục Vụ của Giáo Hội, 16). Nhưng con người có thực sự tự nhiên mà có lương tâm hay không ? Con người không “tự có”, vậy cái lương tâm ấy tất nhiên cũng có cội nguồn từ thần linh, từ một Đấng Tạo Hoá. Vì thế nên còn gọi là ‘thiên lương’ (bản chất tốt lành trời phú cho). Đối với Kitô hữu, lương tâm là tâm điểm sâu kín nhất và là nơi Thiên Chúa hiện diện trong lòng người. Ở đó, “con người hiện diện một mình với Thiên Chúa và tiếng nói của Người vang dội trong thâm tâm họ” (Hc Mục Vụ của Giáo Hội, 16).

Khi con người sống quần cư với xã hội thì sẽ có những định lệ ràng buộc giữa con người và con người với nhau, nhắm tới một cuộc sống chung tốt đẹp. Nói khác hơn, yêu cầu của cuộc sống xã hội đòi buộc con người sống theo một nền nếp đạo lý nào đó (luân thường đạo lý = luân lý) và gọi đó là lương tâm luân lý.(vd : nam thì giữ “tam cương ngũ thường”, nữ thì theo “tam tòng tứ đức”, chẳng hạn). Sách Giáo lý Hội Thánh Công Giáo (số 372) viết : “Hiện diện trong sâu thẳm lòng người, lương tâm luân lý là một phán đoán của lý trí, vào lúc cần thiết, thúc đẩy con người làm lành lánh dữ. Nhờ lương tâm luân lý, con người nhận thức được phẩm chất luân lý của một hành vi sẽ làm hay đã làm, và đảm nhận trách nhiệm về hành vi đó. Khi lắng nghe tiếng nói của lương tâm luân lý, con người khôn ngoan có thể nghe được tiếng Thiên Chúa nói với mình”. Chính vì thế, khi nghe tiếng lương tâm, con người có thể cảm nhận được Thiên Chúa đang nói với mình, và nhờ phán quyết của lương tâm, con người ý thức được những quy luật của Thiên Chúa.

Lương tâm bao gồm 3 yếu tố :

- Nhận biết các nguyên tắc luân lý.

- Ứng dụng những nguyên tắc ấy vào những hoàn cảnh cụ thể

- Phán quyết về các hành vi cụ thể đã làm hay sắp làm.

Qua 3 yếu tố trên, có thể thấy rõ lương tâm có thể có những phán đoán đúng hoặc phán đoán sai là tùy theo sự nhận biết những giá trị của luân lý, từ đó đưa đến việc ứng dụng vào những hoàn cảnh cụ thể (cũng có thể hoặc đúng hoặc sai), và cuối cùng phán quyết sẽ tuỳ thuộc vào sự nhận thức, khả năng hiểu biết của con người. Kinh nghiệm cho thấy khi đứng trước một chọn lựa giữa những điều mà mình chưa từng biết tới (giữa điều thiện và điều ác, chẳng hạn), lương tâm có thể đưa ra những phán đoán đúng, nhưng cũng có thể phán đoán sai. Phán đoán sai do thiếu hiểu biết, do sự lôi cuốn hấp dẫn từ các đam mê, dục vọng lệch lạc, và cũng có thể do tập quán lâu đời khi chưa có ánh sáng chân lý soi rọi (vd : tục lệ cổ xưa bên Trung Quốc đem trói chặt những thiếu nữ còn đồng trinh, cột đá nặng rồi ném xuống sông để “cưới vợ cho Hà bá” !). Nên chi, lương tâm cần phải được huấn luyện, rèn giũa ngay từ thủa ấu thơ (“dạy con từ thủa còn thơ”), vì đây là giai đoạn quan trọng nhất trong việc hình thành nhân cách con người. Vì thế, vấn đề giáo dục, rèn luyện lương tâm là điều phải được đặt ra và quyết tâm thực hiện. Được huấn luyện tốt, lương tâm sẽ là tấm “bảng chỉ đường” dẫn con người đến tự do đích thực.

Để có được một lương tâm với những phán đoán trung thực, cần học theo Đức Kitô, Đấng là Thầy Chí Thánh, lấy Lời dạy của Người làm khuôn vàng thước ngọc (“tất cả những gì anh em muốn người ta làm cho mình thì chính anh em cũng hãy làm cho người ta” – Mt, 7, 12). Và không được quên luôn tự răn đe bản thân : “không được lấy mục đích tốt biện minh cho phương tiện xấu” (vd : để có tiền làm công việc từ thiện, tôi phải đi trộm cướp, thậm chí khi bị chống trả, tôi sẵn sàng “giết người” để đạt mục đích tốt đẹp đã vạch ra). Phải dứt khoát nói ‘không’ với lý luận “cứu cánh biện minh cho phương tiện”.

Cũng cần nói thêm về cách hiểu và phân chia ra nhiều thứ lương tâm. Đã có một số nhận định chia lương tâm ra nhiều dạng thức : lương tâm chắc chắn, lương tâm sai lầm, lương tâm phóng túng, lương tâm hồ nghi, lương tâm bối rối… Thực ra, lương tâm chỉ có một dạng thức duy nhất, đó là tiếng nói chân thực phát xuất tự đáy lòng, “Tiếng nói ấy vang lên rất đúng lúc, kêu gọi con người phải yêu mến và thi hành điều thiện cũng như tránh điều ác” (Hc MV của GH, 16). Ngay khi gọi tiếng nói ấy là lương tâm (cõi lòng ngay thẳng, trong sạch, tốt lành), cũng đủ rõ tự bản chất lương tâm là hoàn toàn tốt. Tuy nhiên, có thể vì những hạn chế do kém hiểu biết, do tập quán, hoặc do những hấp lực vật chất mạnh hơn, lấn lướt hoặc đè nén, thậm chí do áp lực của những mưu đồ chính trị, khiến cho lương tâm có những phán đoán sai lệch, lầm lỗi. Vì thế nên khi bị “tiền bạc, danh vọng, vật chất che mờ lý trí”, dẫn đến những hành động nông nổi, thiếu kiềm chế ; sau đó là một sự hối tiếc vì phạm sai lầm, người ta luôn cảm thấy “lương tâm cắn rứt”. Cũng chính vì thế nên Đông phương gọi lương tâm con người là “Thiên lương” (cõi lòng tốt lành Trời ban). Không có lương tâm xấu hay lương tâm sai lầm, mà chỉ có những phán đoán sai lầm phát xuất từ lương tâm đưa đến hành vi xấu.

Địa vị con người trong xã hội, và rộng ra là trong vũ trụ, đã được mặc nhiên công nhận “nhân vi vạn vật chi linh” (con người cao quý hơn vạn vật). Với Kitô Giáo, thì nhân vị (địa vị con người) chính là vì con người là công trình tác tạo tuyệt hảo của Thiên Chúa (“Thiên Chúa sáng tạo con người theo hình ảnh Thiên Chúa” – St 1, 27) và “Các con hãy sinh sôi nảy nở cho đầy mặt đất và thống trị mặt đất” (St 1, 28). Đó chính là cái phẩm giá, là những giá trị tuyệt đỉnh của con người. Giá trị này là giá trị mang tính chất đối thần, vì chính phẩm giá con người là do Thiên Chúa ban tặng. Nên chi “Phẩm giá con người đòi hỏi sự ngay thẳng của lương tâm luân lý, có nghĩa là lương tâm phải phù hợp với lẽ phải và tốt lành dựa theo lý trí và Lề Luật của Thiên Chúa” (Giáo lý HTCG, số 373). Căn cứ vào phẩm giá nhân vị như thế, con người không thể bị ép buộc phải hành động ngược lại với lương tâm mình, cũng như không thể bị ngăn cản, trong các giới hạn của công ích, hành động theo lương tâm mình, nhất là trong lãnh vực tôn giáo.

Lương tâm luân lý tự bản chất là ngay thẳng và chân thật. Tuy nhiên, do còn ấu trĩ trong kiến thức xã hội và Giáo hội, khiến lương tâm có thể có những phán đoán lệch lạc, sai lầm. Vì thế, lương tâm cần được đào tạo qua giáo dục, qua việc thấm nhuần Lời Chúa và các giáo huấn của Hội Thánh. Lương tâm luân lý được các hồng ân Chúa Thánh Thần nâng đỡ và được các lời khuyên bảo của những người khôn ngoan trợ giúp, sẽ ngày một trưởng thành và hoàn thiện. Ngoài ra, cầu nguyện (“hướng tâm hồn và trí khôn lên với Thiên Chúa” – GL/HTCG) và xét mình (Thánh Inhaxiô : “xét mình là lột trần con người của mình ra với Thiên Chúa” – “Những bài linh thao”) cũng đóng góp rất nhiều vào việc rèn luyện lương tâm luân lý.

Đức Giáo Hoàng Gioan Phaolô II dậy : “Nếu ta nhìn nhân vị dưới ánh sáng chân lý do Thiên Chúa mặc khải, ta càng phải đề cao nó hơn nữa, bởi vì con người đã được máu Chúa Kitô cứu chuộc, đã nhờ ân sủng mà trở thành con cái và bạn hữu Thiên Chúa và được nên người thừa hưởng vinh quang trường cửu” (Tđ “Hoà bình trên trái đất”, số 10). Có thể nói một con người có nhân cách cao thượng là một con người luôn biết hành động theo phẩm giá cao qúy cùng với lương năng tốt lành của mình. Nói cách khác, phẩm giá và lương tâm con người chính là thước đo nhân vị, nhân cách con người. Con người từ chỗ nhận ra nhân vị của mình, biết coi trọng nhân vị của mình, cần phải làm sao tiến đến chỗ biết tôn trọng nhân vị của tha nhân (“Thầy ban cho anh em một điều răn mới là anh em hãy yêu thương nhau ; anh em hãy yêu thương nhau như Thầy đã yêu thương anh em… Mọi người sẽ nhận biết anh em là môn đệ của Thầy ở điểm này : là anh em có lòng yêu thương nhau." (Ga 13, 34-35), (“ái nhân như ái thân” – Nho giáo). Đức Ái Kitô giáo đòi hỏi ta phải tôn trọng tha nhân và phẩm giá, lương tâm của họ. Vì thế không được xúc phạm đến tha nhân hoặc làm gương xấu cho người khác, mà làm gương xấu chính là làm cớ cho người ta sa ngã (“Khốn cho thế gian, vì làm cớ cho người ta sa ngã. Tất nhiên phải có những cớ gây sa ngã, nhưng khốn cho kẻ làm cớ cho người ta sa ngã” – Mt 18, 7).

Bản chất của lương tâm là ngay lành, trong sạch (lương : tốt lành, thiện hảo), nên không có việc lương tâm xấu, lương tâm đen tối, lương tâm sai lạc. Tuy nhiên, có nhiều lúc những dục vọng thấp hèn, xấu xa che mờ, lấn át, hoặc những hào nhoáng của danh vọng, quyền lực, tiền tài, hoặc vì những tập tục lạc hậu, nhất là vì những mưu đồ chính trị... tạo những áp lực đè nén lương tâm ; đó là lúc con người trở nên đê tiện, mù quáng, nô lệ cho tội lỗi. Chúng ta đã chẳng thường nói “tiền bạc che mờ lý trí, danh vọng đánh mất lương tâm” đó sao ? Vậy thì vấn đề gìn giữ bản chất của lương tâm (kể cả việc trau giồi, giáo dục lương tâm cho ngày một tốt đẹp hơn), ngoài việc phải vận dụng hết khả năng của con người, tại sao lại không biết cậy nhờ vào Thần Khí Chúa – Đấng Bảo Trợ quyền lực tuyệt đối – hằng gìn giữ, soi sáng, hướng dẫn đến nơi đến chốn ?

Lạy Chúa ! Con hằng biết lương tâm là ngay thẳng, tốt lành, nhưng sao con cứ bị chìm ngập trong cách nhìn người, cách đánh giá sự việc một cách thiên lệch đầy mặc cảm, ác ý. Ôi ! "Lạy Chúa ! Xin ban cho con ‘Trái tim tinh tuyền’, để con luôn luôn cao dâng tâm tình kính mến... ” (TCCĐ "Trái tim tinh tuyền"). Và nhất là xin soi sáng cho những kẻ đang nhân danh công lý bóp méo sự thật, xin thức tỉnh lương tâm họ để nhìn thẳng vào vấn đề mà giải quyết, thay vì cứ núp sau những chiêu bài chính trị này khác. Con xin thắp lên một ngọn nến cầu nguyện cho “LƯƠNG TÂM CON NGƯỜI” trên quê hương Việt Nam với quá nhiều những bất công, bạo lực xuất phát từ những lương tâm bị chính ngay những ích kỷ của thế lực, của mưu đồ chính trị chèn ép. Ôi ! “Lạy Chúa ! Xin ban cho con ‘Trái tim tinh tuyền’, để con luôn luôn trung kiên vững một niềm tin... ” (ibid).


Lam Thy Đinh Văn Diệm