|
|
BÀI 6
CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN VIỆC
THỂ HIỆN ÂM NHẠC TRONG PHỤNG VỤ
* TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Hiến chế về Phụng vụ (PV) 4-12-63
2. Huấn thị về Thánh nhạc (HTTN) 5-3-67
3. Quy chế tổng quát của Sách lễ Roma (QCTQ) 6-4-69
4. La Nouvelle Liturgie de la messe, La Maison-Dieu 100,1969
5. Le chant liturgique après Vatican 2 (Semaine d’études internatianales Université de Fribourg (Suisse) tháng 8-1965)
6. La musique dans la liturgie, La Maison-Dieu 108-1971.
7. De la musique dans les liturgies chrétiennes (UNIVERSA LAUS), La Maison-Dieu 145, 1981.
8. L’art choral, Pierre, éditions Berger-Levrault, Paris 1974.
9. Sự tròn vành rõ chữ của tiếng hát dân tộc, Vĩnh Long, Hà Nội 1976.
Quy chế Tổng quát của Sách lễ Roma (QCTQ) được ban hàng ngày 6-4-1969, số 19, viết rằng : “Thánh Tông Đồ bảo tín hữu, khi tụ họp lại trong niềm mong chờ Chúa đến, hãy cùng cùng nhau (đem cả tâm hồn mà) hát (dâng Thiên Chúa) những bài Thánh vịnh, Thánh thi và Thánh ca do Thần Khí linh hứng” (xem Cl 3,16). Vì ca hát là dấu tâm hồn hân hoan (x. Cv 2,46). Bởi đấy Thánh Augustinô nói chí lý rằng : “Ca hát là việc của người yêu” (Cantare amantis est), và từ cổ thời cũng có ngạn ngữ rằng : “Hát hay là cầu nguyện hai lần” (Bis orat qui bene cantat). Bởi đó, phải lấy làm quan trọng, sử dụng việc ca hát trong Thánh Lễ, nhưng cũng phải chú ý tới não trạng của từng dân tộc, và khả năng của từng cộng đoàn, đến nỗi không hẳn luôn luôn phải hát tất cả những phần được hát. “Khi phải lựa chọn những phần phải hát, thì nên dành ưu tiên cho những phần quan trọng hơn, nhất là những phần linh mục hoặc thừa tác viên hát và dân chúng đáp lại, hoặc những phần mà cả linh mục lẫn dân chúng cùng hát” (Huấn thị về Thánh nhạc 1967, số 7.16). Số 19 của QCTQ vừa nêu trên đây nói về tầm quan trọng của các bài hát trong Thánh Lễ, đồng thời đưa ra một cách rất cô đọng những câu trả lời cho những vấn đề liên quan đến việc thể hiện âm nhạc trong phụng vụ : (1) Lý do và mục đích của việc ca hát
(2) Hát những gì ? Và ưu tiên chọn bài gì ?
(3) Những ai thể hiện âm nhạc trong Thánh lễ ?
(4) Thể hiện âm nhạc cho ai ?
(5) Thể hiện âm nhạc như thế nào ? Phần trình bày sau đây mong được quãng diễn ý nghĩa của QCTQ số 19 theo 5 đề mục trên và sẽ đưa ra một số nhận xét về hiện trạng của việc thể hiện âm nhạc trong một số nơi so với những đòi hỏi của Giáo Hội.
I. LÝ DO VÀ MỤC ĐÍCH
A) Lý do sâu xa của việc ca hát là tình yêu hân hoan được biểu lộ ra bằng tiếng hát : Cộng đoàn dân Chúa, ý thức được tình yêu cứu độ của Thiên Chúa đối với mình, cũng như sự hiệp thông huynh đệ với nhau, “khi tụ họp lại trong niềm chờ Chúa đến”, không thể nào không cảm thấy hân hoan vui mừng và muốn bộc lộ bằng những lời ca tiếng hát lòng tri ân cảm mến đối vớ Thiên Chúa. “Cũng như phụng vụ Do thái bao gồm việc công bố các kỳ công của Thiên Chúa và dâng lên Người những lời tri ân cảm tạ, thì Phụng vụ Ki-tô Giáo, từ đây, là lời ca ngợi tán dương Thiên Chúa. Ca hát cùng lúc sinh ra với Phụng vụ, như là yếu tố chuyển đạt Tin Mừng cứu độ, và lời ca ngợi của những con người được cứu độ”. (Universa Laus 5/1). Như vậy ca hát là việc đương nhiên trong Phụng vụ Ki-tô-giáo. Có thể nói, có lễ là có nhạc, có thánh lễ là có đàn hát. Chính niềm vui được yêu thương, được cứu độ thúc đầy mọi tín hữu phải chia sẻ, phải loan báo, phải công bố, tung hô, ca hát... Nhưng niềm vui trào dâng thành ca hát này, trong Phụng vụ, lại có tính tập thể nên cần được “Cơ chế hoá”, để đạt được một số mục tiêu, để làm trọn một số phận vụ nào đó. Ca hát là thành phần thiết yếu hoặc là thành phần trọn vẹn của Phụng vụ, Nên Ca hát cũng có chung một mục đích như Phụng vụ là “Làm vinh danh Chúa và Thánh Hoá các tín hữu” (PV. 10;112 HTTN 67 số 4). C) Phận vụ thừa tác (munus ministeriale) : Âm nhạc trong Phụng vụ không đóng vai trò độc lập mà trái lại phải phục vụ cho Phụng vụ, tức là phụ thuộc vào từng diễn tiến của hoạt động Phụng vụ để đáp ứng, làm sao hoàn thành được một trong 3 yêu cầu do Hiến Chế vế PV nêu ra nơi số 112 như sau : “Thánh nhạc càng gắn liền với hoạt động PV bao nhiêu thì càng thánh thiện bấy nhiêu, (1) hoặc bằng cách cung ứng cho lời kinh nguyện một cách diễn tả dịu dàng hơn (2) hay bằng cách giúp cho sự đồng tâm nhất trí thuận lợi hơn, (3) hoặc bằng cách làm cho các nghi lễ thêm long trọng”. 1- Âm nhạc có khả năng làm cho lời nói bình thường có sức diễn cảm hơn, dễ đi sâu vào lòng người, dễ đánh động con tim người nghe : nó không những có khả năng phô diễn nội dung tri thức của lời ca, mà nhất là nó còn có khả năng tác động lên ý chí, lên con tim, lên tấm lòng, lên tình cảm của con người, và như vậy có sức cảm hóa lòng người, thúc đẩy họ sống và hành động theo những cảm xúc do âm nhạc khơi dậy trong họ. Sự “dịu dàng hơn” của ca hát là ở chỗ đó : nó làm cho ta thích nghe hơn, nó làm cho lời kinh dễ diễn tả hơn đối với người đọc, và dễ “lọt tai” đối với người nghe. Thứ âm nhạc nào mà người hát không hát “ngon miệng”, người nghe không được “lọt tai” do trẹo lời rối tiếng thì thứ âm nhạc đó không làm trọn vai trò thừa tác của mình trong PV. 2- Khi cùng đọc chung một lời kinh, đã có một sự đồng thanh. Nhưng khi hát chung, thì lại có thêm sự cố gắng, sự ý thức, sự từ bỏ mình để dấn thân hơn vào tâp thể : Hát đòi hỏi mỗi người phải từ bỏ cung giọng bình thường khi nói khi đọc, cung giọng riêng của cá nhân, đễ hòa nhập vào cung giọng chung của tập thể. Ca hát giúp chúng ta tham gia, hòa nhập vào cộng đoàn dân Chúa. Dr Helmut HUCKE, thuộc viện nghiên cứu âm nhạc của Đại học Franfort-sur-le Main bên Tây Đức, cũng là phó giám đốc về Phụng vụ của tạp chí Consilium, đã nói như sau : “Sau việc rước lễ, ca hát chung là hình thức giúp mọi cá nhân tham gia vào PV một cách sâu xa nhất...” (Le Chant liturgique après Vatican 2, Paris 1966, trang 38-39). Âm nhạc giúp cho sự đồng tâm nhất trí thuận lợi hơn tức là cách thế giúp cộng đoàn tham gia sống động và tích cực vào Phụng vụ. Ca hát trong PV phải càng ngày càng giúp cho tín hữu tham gia nhiều hơn, bằng những lời đối đáp tung hô, cả những bài hát với những ĐK vừa tầm của cộng đoàn, với sự nâng đỡ, hỗ trợ, bổ túc của ca đoàn và nhạc công. 3- Sự long trọng, trang trọng, đòi hỏi âm nhạc. Âm nhạc dùng để diễn tả, biểu lộ tính cách lễ lạ của một biến cố quan trọng trong đời sống gia đình, một tập thể một quốc gia... Không phải chỉ thuần tuý tạo nên một “khung cảnh âm thanh” nào đó gây sự chú ý và tụ tập của những người tò mò, mà chính yếu muốn càng trang trọng bao nhiêu thì âm nhạc phải có chất lượng bấy nhiêu. Đòi hỏi tối thiểu là phải có một mức độ thành thạo nào đó trong ca hát cũng như trong tấu đàn (Maitrise en matière de technique musicale), đó là chưa nói đến tính nghệ thuật trong diễn tấu. Muốn cho buổi lễ càng long trọng, thì ngoài vấn đề tổ chức trật tự... thì những người đàn cũng như người hát phải chuẩn bị chu đáo, từ khâu học tập, huấn luyện kỹ thuật, cho đến khâu tập dợt chung với nhau cho có nghệ thuật. Nếu không, âm nhạc sẽ không làm tròn phận vụ thừa tác của mình trong PV. 3 chức năng trên của âm nhạc không thể tách rời nhau, nhưng đồng bộ với nhau, tuy có lúc chức năng này trổi hơn chức năng kia. Thấy rõ được lý do, mục đích và phận vụ của âm nhạc trong PV, chúng ta sẽ dễ nắm bắt các vấn đề khác trong việc thể hiện.
II. NHỮNG PHẦN CÓ THỂ HÁT TRONG THÁNH LỄ
Huấn thị về Thánh nhạc năm 1967 số 29 có đề ra ba mức độ tham gia bằng ca hát như sau : (1) Lời chào của Linh mục với lời đáp của dân chúng
(2) Lời nguyện nhập lễ
(3) Các lời nguyện tung hô trước và sau Phúc âm
(4) Lời nguyện tiến lễ
(5) Kinh tiền tụng cùng với lời đối đáp và kinh “Thánh, chí Thánh”
(6) Lời tung hô sau truyền phép
(7) Lời vinh tụng kết thúc kinh tạ ơn
(8) Kinh lạy Cha cho đến lời chúc bình an
(9) Lời nguyện hiệp lễ
(10) Các công thức giải tán (11) Kinh Thương xót, Vinh Danh, Lạy Chiên Thiên Chúa
(12) Kinh tin kính
(13) Lời nguyện phổ quát dâng lên Chúa (14) Các bài ca tiến rước nhập lễ và hiệp lễ
(15) Thánh vịnh đáp ca
(16) Ha-lê-lui-a trước Tin mừng
(17) Bài ca dâng lễ
(18) Các bài đọc Kinh Thánh, trừ ra khi xét thấy tuyên đọc mà không cần hát thì tiện lợi hơn Theo QCTQ 19, nhắc lại HTTN 67 số 7, thì thứ tự ưu tiên như sau : 1. Ưu tiên 1 : Các phần đối đáp giữa linh mục hoặc thừa tác viên với dân chúng gồm các số : (1), (3), (5), (6), (7), (8), (10). 2. Ưu tiên 2 : Các phần mà cả linh mục và dân chúng cùng hát gồm các số (11), (12). Sau đó mới tới các phần còn lại theo thứ tự trên. Chúng ta nhận thấy QCTQ không đi vào chi tiết như trong HTTN, mà chỉ nêu nên nguyên tắc chung, và dành cho chúng ta sự uyển chuyển chọn lựa tuỳ theo hoàn cảnh (như não trạng của từng dân tộc, khả năng của từng cộng đoàn...) C) Ý nghĩa của từ “Ca Hát” trong PV. 1- Trong các văn kiện âm nhạc trong PV, từ “Ca Hát” không chỉ là hát thực thụ như chúng ta thường hiểu, mà còn bao gồm cả một phong cách trung gian giữa nói và hát, đó là “Cantillition” tạm dịch là “ngâm vịnh”, tức là loại “recitativo” (Hát kể) trong PV, dùng để diễn tấu các lời đối đáp, lời nguyện, bài đọc, kinh tiền tụng, kinh Lạy Cha...với những âm điệu đơn giản, ít ngân nga, cao độ và âm vực vừa phải. 2- Tại Việt Nam, chúng ta cũng phân biệt giữa nói và hát, cả một chuổi phong cách trung gian như : Đọc, công bố, rao. Ngắm, ngâm hò... Ngôn ngữ VN với 5 dấu giọng khác nhau, khi nói khi đọc đã có cung giọng cao thấp nếu có một bản văn tốt, thì đã có một giai điệu đơn giản. Nếu khi đọc, chúng ta tăng cao độ và trường độ, để ý đến trường độ âm thanh một chút, tức là đọc lớn tiếng, cao giọng và khoan thai, chúng ta đã có một cách “ngâm vịnh” (cantillition) như trong PV Latinh đã từng làm trước đây. Như vậy, đối với mức độ ưu tiên 1, chủ tế hoặc thừa tác viên chỉ cần trân trọng hoá giọng đọc của mình bằng “cao giọng, lớn tiếng và khoan thai”, thì đã đạt yêu cầu ca hát phù hợp với tính chất của những phần đó rồi. Có chăng là cần đề xuất ra một số kiểu ngâm nga kết câu, kết bài hoặc mở rộng tương quan cao độ giữa các dấu giọng, để có những kiểu “ngâm vịnh khác nhau để thay đổi tuỳ theo mức độ long trọng”. 3- Vì thế, ca hát thực thụ chỉ còn nên áp dụng cho các bài như : Thánh thánh thánh, Vinh danh, Thương xót, Lạy Chiên Thiên Chúa, các bài Ca Nhập Lễ, Hiệp lễ, Thánh thi tạ ơn, Ha-lê-lui-a, Đáp ca, Ca Dâng lễ. a. Trong số những bài này, có những bài tự bản chất đòi hỏi phải hát lên nhiều hơn các bài khác như : Thánh thánh, Vinh danh, Ha-lê-lui-a, Nhập lễ, Tạ lễ... b. Cũng có những bài làm thành nghi thức như Thánh vịnh đáp ca, Thánh thánh, Vinh danh, Lạy Cha... thì lời ca cần giữ nguyên văn, nguyên nghĩa. Các bài khác đi kèm nghi thức như các bài ca tiến rước Nhập lễ, Dâng lễ, Hiệp lễ thì lời ca có thể được quãng diễn phóng khoáng hơn. Cũng có thể dùng bài khác thay thế nếu được sự chuẩn nhận của Giáo mục thẩm quyền.
III. NHỮNG NGƯỜI THỂ HIỆN ÂM NHẠC TRONG THÁNH LỄ
A) Chủ tế và các thừa tác viên (Phó tế, người đọc sách, Xướng vịnh viên). 1- Ngoài chủ tế và phó tế là những người có chức thánh, các người đọc sách và người xướng hát Thánh vịnh (Xướng vịnh viên : psalmiste) có thể do một giáo dân đảm nhiệm. 2- Chủ tế, phó tế, người đọc sách : không đòi buộc phải là người chuyên môn về ca hát. Họ chỉ phải ngâm vịnh các phần của họ trên những cung điệu đơn giản, hoặc nếu họ không làm được như vậy, thì tốt hơn họ đọc cao giọng và rõ ràng là đủ. 3- Xướng vịnh viên thì lại đòi hỏi khả năng ca hát, để xướng các Thánh vịnh, nhất là Thánh vịnh Đáp ca, vì tự bản chất, các Thánh vịnh là những bài hát mang nhiều tính thơ và nhạc. Chỗ đứng của XVV là giảng đài hoặc một nơi thuận tiện khác. Khi xướng vịnh phải rõ ràng, nghiêm trang, tránh phô trương chất giọng... 1- Toàn thể mọi tín hữu hiện diện trong Thánh lễ đều được mời gọi tham gia vào PV một cách linh động và tích cực, cả bề trong lẫn bề ngoài, nhất là bằng lời ca tiếng hát. Trong lãnh vực này “nên có ca xướng viên hay ca trưởng để điều khiển và nâng đỡ việc ca hát của cộng đoàn” (QCTQ 64, HTTN 2i). Ngoài các lời đối đáp, tung hô, các phần của bộ lễ như Thánh Thánh, vinh danh,... cộng đoàn còn có thể tham gia vào các bài khác bằng những Điêp khúc đơn sơ dễ nhớ, dễ hát (thí dụ ĐK của ca nhập lễ, câu Đáp ca, Ha-lê-lui-a và các ĐK khác...) 2- Ca đoàn : “Giữa cộng đồng Dân Chúa, có Ca đoàn thực hiện thừa tác vụ PV của mình là lo ca hát chu đáo các phần dành riêng cho mình, tuỳ từng loại bài hát, và giúp cho giáo dân tham gia sống động vào việc ca hát (HTTN 19). Những gì nói về ca đoàn, tuy cần giữ những gì phải giữ, thì cũng có giá trị đối với các nhạc công, nhất là đối với người đánh đàn đại quản cầm”. (QCTQ 63). a. Bản chất ca đoàn vừa là thành phần của Dân Chúa, vừa có phận vụ thừa tác riêng (cũng như các thừa tác viên đọc sách, giúp lễ, dẫn lễ (PV 29)). Nên chổ của ca đoàn phải thu xếp làm sao để không quá tách biệt khỏi cộng đoàn (như tầng đàn lúc xưa), nhưng cũng không quá trộn lẫn vào cộng đoàn, vì sẽ ngăn trở cho việc thi hành phận vụ của mình (QCTQ 274). (i) Nâng đỡ tiếng hát của cộng đoàn (ii) Hát những phần dành riêng cho mình, tuỳ từng loại bài hát : như loại hợp ca đa điệu, hoặc loại bài có ĐK, PK... (iii) Hát thay cộng đoàn khi cộng đoàn chưa kịp chuẩn bị (HTTN 16b). 3- Nhạc công, bản chất cũng như các ca viên, nhưng phận vụ là : (i) Nâng đỡ và tô điểm tiếng hát của cộng đoàn và ca đoàn (HTTN 64-65) chứ không được làm át tiếng hát, hoặc phá lối hát của cộng đoàn, vừa giảm mức thông đạt của lời ca mà có khi còn giảm tính nghệ thuật nữa. (ii) Diễn tấu một mình hoặc cùng với nhạc công khác, những bài đàn xứng hợp, vào lúc thuận tiện như trước khi chủ tế đến bàn thờ, khi dâng lể, trong lúc rước lể và cuối lễ (HTTN 65). Vì thế “quản cầm cũng như các nhạc cụ khác cũng được đặt ở chỗ thuận tiện để có thể giúp cho ca đoàn và giáo dân hát, và mọi người có thể nghe được khi độc tấu” (QCTQ 275). 4- Ca trưởng : là người điều khiển việc thể hiện âm nhạc trong PV nên có trách nhiệm lớn hơn, từ khâu huấn luyện chuyên môn cho ca viên, đến khâu chọn bài cho phù hợp với tiêu chuẩn của Thánh Nhạc, dọn bài đễ tập dượt cho ca đoàn và cộng đoàn, cuối cùng là điều khiển cộng đoàn hoặc ca đoàn trong buổi lễ. Ngoài ra còn phải phối hợp ăn ý với các bộ phận khác trong buổi lễ như QCTQ 73 đòi hỏi : “Tất cả những người có nhiệm vụ phải đồng tâm nhất trí mà sửa soạn cho việc cử hành PV, về nghi lễ, về mục vụ, về âm nhạc dưới sự điều khiển của vị giám quản thánh đường, và giáo dân cũng có thể đưa ý kiến về tất cả những gì liên quan trực tiếp đến nìmh”. Về vai trò của ca trưởng trong lãnh vực chuyên môn của mình, sẽ có một bài dành riêng để ca trưởng thấy hết trách nhiệm của mình trong việc thể hiện âm nhạc trong PV.
(còn nữa)
|
|
Trả lời với trích dẫn
