Giới thiệu sách: Chúa Ba Ngôi

[Bảo_†_Lâm]

Ngôi Vị Và Bản Tính, Ngôi Vị Thần Linh Và Ngôi Vị Nhân Loại.

Quá trình thành thục của giáo lý về Chúa Ba Ngôi trong hậu bán thế kỷ IV đã đem lại nhiều yếu tố quyết định liên quan đến khái niệm ngôi vị. Đặc biệt trong đó chúng ta ghi nhận hai yếu tố không thể đánh mất đi tính quan trọng của chúng. Yếu tố thứ nhất là sự phân biệt rõ ràng giữa một bên là bản vị (hay ngôi vị) và bên kia là bản tính kết hợp với yếu tính và sức mạnh. Yếu tố thứ hai là sự nhận biệt đặc tính ngôi vị xác định rõ mỗi bản vị thần linh. Các ngôi vị hay bản vị của cùng yếu tính và cùng quyền năng được phân biệt nhờ những đặc trưng cá biệt. Những đặc trưng cá biệt này là những “đặc tính” chuyên nhất. Trong Ba Ngôi Thiên Chúa, các đặc tính này như chúng ta đã lưu ý là một thứ tự tương quan (schesis), nghĩa là thứ tự theo “cách thế hiện hữu” có mối liên hệ với ngôi khác: phụ hệ, tử hệ, nhiệm xuất.
Để suy tư về hai yếu tố này, người ta có thể khởi đi từ ngôn ngữ của đức tin. Giáo hội tuyên xưng Ba Ngôi Thiên Chúa, nhưng Giáo Hội chỉ khẳng định một bản tính duy nhất trong Ba Ngôi. Chúa Kitô, Đấng là một Ngôi Vị trong Thiên Chúa Ba Ngôi, là một Ngôi V? duy nhất hiện hữu trong hai bản tính (tín lý của Công Đồng Chalcédoine). Điều đó bao hàm cách minh bạch rằng “Ngôi Vị biểu thị một điều khác với bản tính”[1]. Khẳng định này cho phép chúng ta hiểu biết hơn chiều kích loại suy của khái niệm ngôi vị, cũng như ánh sáng mà nó cống hiến nhằm thấy lờ mờ mầu nhiệm Thiên Chúa Ba Ngôi.
Trước hết, chúng ta hãy xem xét các thụ tạo. Bản tính là nguyên lý hành động nội tại của một hữu thể và sự tăng triển của nó. Bản tính là cái mà nhờ đó, hữu thể thực hiện các hành động riêng của nó. Xét theo nghĩa rộng, từ ngữ bản tính chỉ yếu tính riêng biệt của một hữu thể, nghĩa là một sự vật như thế nào thì nó là thế ấy: hoa hồng, con ngựa, con người[1]. Bên cạnh đó, ngôi vị là một hữu thể riêng lẻ đứng vững cách phân biệt trong sự hiện hữu. Khi chúng ta nói về “một ngôi vị nhân loại” thì từ ngữ ngôi vị không chỉ có nghĩa là bản tính nhân loại, nhưng nó còn có nghĩa là cá thể riêng lẻ và hiện hữu phân biệt. Như thế, ngôi vị bao gồm bản tính và biểu thị “điều gì đó cao hơn” ngoài bản tính. Trước hết, bản tính như là nguyên lý hay yếu tính không loại trừ hành động hiện hữu cụ thể. Yếu tính của các thụ tạo thì không đồng nhất với sự hiện hữu của chúng. Ngôi vị thêm vào bản tính ngay cả hành động hiện hữu. Thứ hai, ngôi vị thêm cho bản tính các đặc tính. Các đặc tính này cung cấp cho ngôi vị tính đặc thù và cá biệt. Đối với những ngôi vị nhân loại chúng ta, thì tính cá thể này đến từ chất thể. Trong ngôi vị nhân loại, các cá thể này chính là bản thể hợp nhất với linh hồn. Tóm lại, “ngôi vị nhân loại” thêm cho “bản tính nhân loại” hai điều: hành động hiện hữu riêng mà bản tính không bao gồm trong chính nó; và cái cá biệt hoá bản tính nhân loại này là cái ban cho bản tính nét đặc thù không thể giản lược.
Bây giờ, chúng ta hãy cố gắng hướng suy tư của chúng ta về Thiên Chúa Ba Ngôi: Ngôi Vị Thiên Chúa là “bản thể cá biệt của bản tính suy lý”, nhưng khác với cách thế sâu xa của các ngôi vị nhân loại. Do đó, cần nại đến phép loại suy. Vì trong Thiên Chúa, bản tính thiêng liêng (“bản tính thuộc lý – nature intellectuelle”) này là bản tính thần linh siêu việt đồng nhất với chính sự hiện hữu của Thiên Chúa và đồng nhất trong Ba Ngôi như là điều giáo lý về sự đơn thuần của Thiên Chúa gợi lại cho chúng ta. Chúng ta cần khẳng định ngay rằng: Ba Ngôi Vị có sự đồng nhất bản tính Thiên Chúa! Không có sự khác nhau thực sự giữa Ba Ngôi Thiên Chúa nhưng có một sự phân biệt về quan niệm. Sự phân biệt duy nhất thực sự được tìm thấy nơi Thiên Chúa là sự phân biệt giữa chính các Ngôi Vị ( không phải giữa các Ngôi Vị và bản tính Thiên Chúa). Tin vào Ba Ngôi là nắm vững sự duy nhất của Thiên Chúa. Về phần cơ bản, thì tính duy nhất cho ta hiểu tha tính của các Ngôi Vị Thiên Chúa nghĩa là việc phân biệt hỗ tương của các Ngôi Vị này, nhưng dựa vào đâu mà ta biết được như thế? Câu trả lời nằm trong chừng mực mà trí khôn chúng ta có thể đạt tới điều đó càng nhiều càng hay, hoặc nó hệ tại điểm giáo lý về các tương quan hay các đặc tính tương quan được phác hoạ trên đây. Chúng ta hãy lặp lại điều đó rằng trong chừng mực mà trí khôn chúng ta có thể lãnh hội, nghĩa là với cách thế hữu hiệu, nhưng trong việc tiếp nhận một ánh sáng thực trong việc thực hành thiêng liêng của bản chất chiêm ngắm. Ba Ngôi Thiên Chúa được phân biệt nhau căn cứ vào các đặc tính tương quan: tương quan Phụ hệ, tương quan Tử hệ và tương quan nhiệm xuy. Trong khi bản tính thần linh thì không thể phân chia trong chính Ba Ngôi và trong hoạt động, còn các bản vị hoặc các Ngôi Vị thì thực sự phân chia theo đặc tính tương quan. Giáo lý Giáo hội Công giáo tóm tắt giáo huấn này như sau:
Các Ngôi Vị Thiên Chúa có tương quan với nhau. Bởi vì sự phân biệt thực sự giữa các Ngôi vị với nhau không phân chia thần tính duy nhất, nên sự phân biệt đó cốt tại các mối tương quan qui chiếu các Ngôi Vị với nhau: “Trong các danh xưng nói lên mối tương quan giữa các Ngôi Vị, Chúa Cha có tương quan với Chúa Con, Chúa Con có tương quan với Chúa Cha, và Chúa Thánh Thần có tương quan với hai Ngôi kia; khi xét tương quan thì chúng ta nói là Ba Ngôi, nhưng chúng ta tin vào một bản tính duy nhất hay một bản thể” (CĐ Tolète XI, năm 675)[1].
Trong một khám phá được gọi là đỉnh cao của suy tư thần học về “Ngôi Vị thần linh”, thánh Toma d’Aquin minh chứng rằng, Ngôi Vị thần linh là một “tương quan lập hữu”[1]. Thực vậy, một tương quan thực sự thì có hai phương diện. Một đàng, tương quan thực sự hiện hữu: nó không chỉ là kết quả suy tư của lý trí chúng ta, nhưng nó có một sự bền vững nơi thực tại của các sự vật. Đàng khác, tương quan hệ tại ở trong một mối quan hệ thuần tuý với thực tại khác (đó chính là định nghĩa một tương quan). Trên các nền tảng đó, chúng ta hãy hướng lý trí chúng ta đến các tương quan xác định các Ngôi Vị cách rõ ràng trong Thiên Chúa: tương quan phụ hệ (tương quan giữa Chúa Cha với Chúa Con), tương quan tử hệ (tương quan giữa Chúa Con với Chúa Cha, Đấng sinh ra Người) và tương quan nhiệm xuy (tương quan giữa Chúa Thánh Thần Chúa Cha và Chúa Con. Bên cạnh sự bền vững của các nền tảng, các tương quan này đồng nhất với chính hữa thể Thiên Chúa. Chúng đồng nhất hoá với yếu tính của Thiên Chúa, Đấng hiện hữu thuần tuý: Chúng là các tương quan lập hữu. Ngôi Vị thần linh không phải là kết quả của sự phức hợp giữa hữu thể thần linh với m?t ?i?u khác. Bởi vì Thiên Chúa thì đơn thuần. Bên cạnh mối quan hệ với ngôi vị khác, chúng ta hãy nhớ lại rằng, tương quan được xác định cách rõ ràng nhờ mối quan hệ với Ngôi Vị khác. Các tương quan này phân biệt các Ngôi Vị thần linh. Bởi vì, như chúng ta đã biết, thì các tương quan đó liên quan đến các đặc tính không thể trao đổi nhau và “đối lập” nhau: Chúa Cha không phải là Chúa Con, Chúa Con không phải là Chúa Cha, nhưng Chúa Cha là Cha của Chúa Con và Chúa Con là Con của Chúa Cha. Khái niệm về sự “đối lập” mà chúng ta đã gặp thấy nơi thánh Basile de Césarée, có lẽ mang ý nghĩa hình thức chứ chắc chắn không mang ý nghĩa luân lý.
Nguyên lý của mọi sự phân biệt đều có một sự “đối lập”. Các tương quan không chỉ phân biệt các Ngôi Vị, nhưng chúng cấu thành các Ngôi Vị này. Việc khẳng định tương quan tạo nên Ngôi Vị (như nói rằng tương quan tử hệ tạo nên Chúa Con), chính là nhận thức rằng, tương quan này, tự nó không thêm gì cho Ngôi Vị và không tự giới hạn việc biểu lộ ngôi vị, nhưng ngôi vị hệ tại ở chính tương quan này với tư cách tương quan này có hữu thể thần linh.
Ngôi Vị thần linh thì “có” một tương quan lập hữu. Tương quan thần linh bao gồm trong chính nó sự duy nhất của hữu thể Thiên Chúa và sự phân biệt Ngôi Vị. Giáo lý này cho phép chúng ta nắm bắt một chút nào đó điều mà “Ngôi Vị” biểu thị trong Thiên Chúa.
Một sự suy tư thần học như thế không có tham vọng hiểu biết Thiên Chúa, nhưng nó trình bày cho ta niềm tin vào một Thiên Chúa có Ba Ngôi. Như thế, trước hết, có một khái niệm chung về Ngôi Vị được áp dụng bởi phép loại suy đối với Ba Ngôi Thiên Chúa, với các Thiên thần và với con người. Khái niệm chung này có tính loại suy và được diễn tả nhờ các định nghĩa của Boèce. Thứ hai, có một khái niệm đặc biệt về Ngôi Vị được áp dụng cách rõ ràng hoặc cho con người hoặc cho Thiên Chúa Ba Ngôi. Khái niệm đặc biệt này lưu ý cách thức sau, cách thức mà ngôi vị là “duy nhất” trong chính nó và phân biệt với các Ngôi Vị khác; Nói cách khác, khái niệm đó nhấn mạnh cái mà cho ta hiểu tính cá biệt rõ ràng của một Ngôi Vị nào đó. Một đàng, Ngôi Vị nhân loại là một phức hợp giữa linh hồn và thân xác. Sự hợp nhất bản thể của thân xác và linh hồn này tạo nên một Ngôi Vị nhân loại nào đó. Khái niệm đặc biệt sau đây xác định tính duy nhất đó: Ngôi Vị nhân loại là sự tồn hữu có tính bản thể của bản tính có lý trí và tự do, và cá biệt hoá do chất thể và lập hữu trong chất thể. Về phần ngôi vị Thiên Chúa thì không có sự phức hợp nhưng hoàn toàn đơn thuần. Ngôi Vị ấy có một tương quan lập hữu trong sự hoàn hảo của bản tính Thiên Chúa. Chúa Cha có tương quan phụ hệ với tư cách tương quan này lập hữu trong hữu thể Thiên Chúa. Chúa Con có tương quan tử hệ với tư cách tương quan này che giấu cách thể hiện bản tính Thiên Chúa. Chúa Thánh Thần đón nhận tương quan của Ngài nơi Chúa Cha và Chúa Con. Việc gợi lên tương quan đó là do nhu cầu giải đáp cho các lạc thuyết, đồng thời do cuộc tìm kiếm của sự hiểu biết đức tin mang lại. Như vậy, thần học về Chúa Ba Ngôi dẫn đến sự hiểu biết đức tin về sự chiêm niệm này: Chúa Cha là Thiên Chúa tuyệt đối, tương quan với Chúa Con và Chúa Thánh Thần; Chúa Con cũng là Thiên Chúa tuyệt đối, có tương quan với Chúa Cha và Chúa Thánh Thần; và Chúa Thánh Thần cũng vậy, Ngài là Thiên Chúa tuyệt đối, có tương quan với Chúa Cha và Chúa Con.
Sự tạo lập Ngôi Vị do tương quan là đặc điểm chuyên nhất của Ba Ngôi Thiên Chúa. Bởi vì trong Thiên Chúa duy nhất có tương quan lập hữu. Còn trong hữu thể nhân loại, thì khía cạnh tương quan này không phải là nguyên lý của việc tạo lập Ngôi Vị, nhưng nó can thiệp với một sức nặng có tính hữu thể học (dưới danh nghĩa “tuỳ thể”, nghĩa là xác định bản thể), trong tương quan với Thiên Chúa, tương quan với tổ tiên và trong một mớ phức tạp của các tương quan được bao hàm bởi bản tính và hành động chỉ phẩm tính Ngôi Vị nhân loại như thể là sự hoàn thành “hình ảnh Thiên Chúa”